نشست تخصصی با عنوان "کریدور زنگزور: از ایده تا واقعیت" در تاریخ 29 مردادماه به میزبانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی برگزار گردید. بهرام امیراحمدیان (استاد مدعو دانشگاه علامه طباطبایی)،‌ علی موجانی (دیپلمات و مشاور وزارت امور خارجه)، محمدفرهاد کلینی (دیپلمات و عضو هیئت میانجی‌گری ایران در بحران قره باغ)، عارف بیژن (عضو مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه)، احسان فلاحی (عضو مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی) از مدعوین این نشست بودند. به گزارش روابط عمومی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، در بخش نخست این نشست، همکاران موسسه امین مالکی (رییس پژوهشکده توسعه بازرگانی)، الناز میاندوآبچی (مدیر گروه بازرگانی داخلی و لجستیک) و پریسا یعقوبی (مدیر گروه بازرگانی خارجی) به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند و در بخش دوم، مدعوین ضمن بیان نظرات تخصصی خود به سه سوال ۱- آیا در بدترین سناریو کریدور زنگزور دسترسی ما به خاک ارمنستان را با مشکل مواجه می‌کند؟ ۲- آیا با راه‌اندازی کریدور زنگزور آذربایجان علاقه‌ای به استفاده از کریدور ارس خواهد داشت و ۳- آیا چشم‌انداز مثبتی برای کریدور خلیج فارس-دریای سیاه وجود دارد؟ پاسخ دادند.

در بخش نخست ميزگرد، توضيحاتي توسط همكاران موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني به‌عنوان ميزبان ارايه شد. در اين بخش ابتدا آقاي امين مالكي مقدمه‌اي را از منظر آثار و تهديدهاي اقتصادي اين كريدور بیان نمود. سپس الناز مياندوآبچي ضمن معرفي كريدور و تاریخچه آن، به نقش کریدور در ايجاد كوتاه‌ترين مسير اتصال آسيا به اروپا در مقايسه با ديگر مسيرهاي ترانزيتي عبوری از منطقه پرداخت. وي در ادامه به وجود الگوي مشابهي در روند ترانزيت دو كشور آذربايجان و ايران طي دو دهه اخير و نقش موثر عوامل بيروني و مسائل اقتصاد جهاني در كنار تقويت ظرفيت‌هاي داخلي در عملكرد ترانزيتي اشاره نمود. میاندوآبچی همچنين منافع كريدور زنگزور براي سه كشور آذربايجان، تركيه و ارمنستان را از منظر تقويت جايگاه ترانزيتي این کشورها، تنو‌ع‌بخشي به مسيرهاي ترانزيتي منطقه و خروج ارمنستان و جمهوري نخجوان از انزواي جغرافيايي و اقتصادي تشریح کرد. وی در ادامه، به‌احتمال فرامرزی شدن کریدور زنگزور و قطع ارتباط ایران با ارمنستان، تضعیف جایگاه ایران در نقش واسطه‌گری انرژی در منطقه قفقاز و آسیای میانه و ابهام در چشم‌انداز کریدور خلیج فارس- دریای سیاه به عنوان سه تهديد كريدور زنگزور پرداخت. در پایان، میاندوآبچی تمرکز بر فعال‌سازی ظرفیت‌های ترانزیتی داخلی کشور و درعین‌حال توافق با ذی‌نفعان این کریدور برای حفظ منافع ایران را دو تدبير زيرساختي مهم برای کاهش تهدیدهای آن قلمداد نمود.

در ادامه میزگرد، امین مالکی و پریسا یعقوبی توضیحاتی را در خصوص تدابیر تجاری پیشنهادی برای ایران ارایه نمودند. امین مالکی اظهار داشت که پیش‌نیاز رونق ترانزیتی، توسعه روابط اقتصادی و جریان تجاری کالایی است و توسعه روابط ترانزیتی میان کشورها بدون شکل‌گیری و تعمیق روابط تجاری کالایی امکان‌پذیر نیست؛ چرا که ترانزیت به‌مثابه یک خدمت زیربنایی در وهله اول نیازمند حجم پایدار مبادله کالا است تا توجیه اقتصادی، فنی و زیرساختی پیدا کند. همچنین پریسا یعقوبی، با اشاره به نقشه فضای محصولی دو کشور آذربایجان و ارمنستان، عنوان داشت آذربایجان می‌تواند مبدا جایگزین برای کالاهای وارداتی ایران و یا مبدا تامین کالاهای مورد نیاز در قالب صادرات مجدد به کشورمان باشد. وی ادامه داد، کشور ارمنستان در محصولات و صنایع مختلفی ورود کرده، و به‌ویژه در زنجیره‌های بالادست حوزه کشاورزی و معدنی می‌تواند مبدا جایگزین واردات کالاهای اساسی، محصولات دامی و اقلام ابتدایی حلقه‌های زنجیره ارزش مانند نساجی و مس و طلا برای ایران باشد. یعقوبی در خاتمه اشاره نمود که جایگزینی مبادی تامین فعلی با مبادی جدید در حوزه قفقاز، تمرینی برای بازآرایی روابط تجاری ایران در گام‌های بعدی خواهد بود.

در بخش دوم میزگرد، مدعوین به بیان دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرات خود در خصوص منطقه قفقاز و کریدور زنگزور و به‌طور مشخص به پاسخ سه سوال مطرح شده پرداختند. دکتر بهرام امیراحمدیان سخنانی را در خصوص اهمیت استراتژیک منطقه قفقاز از منظر تحولات تاریخی و معاصر ایراد نمود و عنوان کرد: در دوره شوروی قفقاز یکی از ۱۸ منطقه اقتصادی بود که این مناطق، تقسیم کار منطقه‌ای و اقتصادهای مکمل همدیگر داشتند. منطقه قفقاز یک کمربند شکننده است و در دوره جنگ سرد، منطقه برخورد دو قلمرو ژئواستراتژیکی دریایی و زمینی و پیمان ورشو و پیمان ناتو بود. وی اظهار داشت: بعد از فروپاشی شوروی نیز این منطقه به نقطه برخورد تبدیل شد. امروز نیز منافع آمریکا برای حضور در قفقاز و نگرانی روسیه از امنیت مرزهای جنوبی خود، منطقه را بحرانی می‌کند. امیراحمدیان ضمن تشريح اهميت جغرافيايي منطقه قفقاز از منظر اتصال درياي خزر به درياي سياه و مديترانه، نگران‌های مطرح شده در مطبوعات در خصوص کریدور زنگزور و قطع ارتباط ایران و ارمنستان را هیاهوی رسانه‌ای دانست و بر ارایه تعریف اقتصادی درست از کریدور و مرز تاکید نمود و افزود: بحث تبدیل این منطقه به قلمرو ناتو مطرح نیست و از منظر اقتصادی نیز تهدیدهایی که بیان می‌شود وزن پایینی دارد.

علي موجاني،‌ با اشاره به ظرفیت‌های تاریخی سرزمینی، ايران را كشوري دانست كه مهم‌ترین مزيت آن در بهره‌بردن از موقعيت ژئوپليتيك و جغرافيايي براي اتصالات و تبادلات تجاري در منطقه است. وي همچنين قفقاز را «منطقه تنفس تجاری» ايران در طول تاریخ 200 سال گذشته دانست و اظهار داشت که ايران طي سال‌هاي اخير به لحاظ ژئوپلیتیک دچار فرونشست شده و در اتصال با محیط پیرامونی و کشورهای همسایه نتوانسته‌ است روابط خود را به‌درستی تنظیم کند و قوانین و قواعد تجاری را شکل دهد. وی در ادامه در توضيح مسائل زنگزور به نقش آن در دسترسي به انرژي، تقویت صنايع داخلي و تجارت خارجي و در نهايت جذب سرمايه‌گذاري در دو کشور آذربایجان و ارمنستان اشاره نمود و بدترین سناریوي تهديد زنگزور را انزوا یا خفگی ژئوپلیتیک ايران دانست. موجانی همچنین بر پتانسيل كريدور خلیج‌فارس- درياي سياه با توجه به انگيزه گرجستان براي خروج از تنگناي احتمالي ناشی از فعال شدن کریدور زنگزور در آينده تاكيد كرد.

محمد فرهاد کلینی، توضیحاتی را در خصوص نقش پررنگ مسائل ژئوپلیتیکی در تحولات قفقاز ارایه نمود و بر نقش شوروی سابق در شکل‌گیری تحولات این منطقه و تلاش تاریخی برای حفظ وابستگی راهبردی جمهوری‌های قفقاز به دولت مرکزی و گره خوردن سرنوشت منطقه به مسائل زیرساختی و ارتباطی تاکید نمود. وي با اشاره به حضور فعال ایران در بخش‌های زیرساختی ارمنستان از گذشته تاکنون، بر اتخاذ سیاست‌های قوی‌تر و تعامل سازنده‌ با این کشور و کشور آذربایجان برای کاهش تهدیدهای پنهان روند فعلی منطقه و باز نگهداشتن راه ارتباطی با ارمنستان تاکید کرد. کلینی همچنین راه‌اندازي کریدور خلیج فارس- دریای سیاه را در راستاي تكميل كريدور مسيحي يعني دسترسي اتحاديه اروپا به خليج فارس از ارمنستان و گرجستان ارزیابی کرد.

عارف بیژن، به لزوم اولویت‌دادن به منطقه مهم قفقاز جنوبی در سیاست خارجی کشور اشاره نمود و تاكيد كرد ايران مي‌توانست حضور فعال‌تري داشته و از طریق هند و چین که اکنون حضور آنها در قفقاز جنوبی اهمیت یافته و در این منطقه سرمایه‌گذاری‌هایی را انجام داده‌اند، در کریدور زنگزور نقش مثبتی ایفا کند. وي در خصوص راهکارهای پیشنهادی برای کاهش تهدیدهای کریدور زنگزور، به مذاکره با روسیه برای توسعه کریدور شمال-جنوب، مذاکره با آذربایجان برای کسب حق دائمی یا موقتی عبور از نخجوان برای دسترسی به ایروان، ارایه مشوق‌هایی برای استفاده بازرگانان از کریدور ارس،‌ تلاش برای شکل‌دهی ائتلاف منطقه‌ای با چین و هند و استفاده از ظرفیت‌های آنها برای تامین نیازهای سرمایه‌گذاری در کریدورهای ترانزیتی اشاره نمود.

مجتبي سلیمانی سدهی، به تغيير نگاه غرب به منطقه از نگرش انرژی‌محوری به سمت نگاه ژئوپلیتیکی و لجستیکی و در راستاي مهار چین اشاره نمود و موضوع كريدور زنگزور را نيز در همين امتداد و در ارتباط با مهار آن در كريدور مياني دانست. وي با اشاره به سرمايه‌گذاري‌هاي اخیر غرب در آسیای میانه، بهترين راه ارتباطي اين منطقه را با آب‌ها‌ی آزاد، از طريق ايران عنوان نمود. سليماني همچنین در مورد زنگزور، ورود آمریکا را به نفع ایران ارزيابي كرد و همچنین کریدور شمال-جنوب را بیشتر یک کریدور غربی براي اتصال هند به اروپا دانست تا یک کریدور روسی. وي در انتها پیشنهاد كرد به کریدور زنگزور و کریدور ارس نیز، به جاي نگاه شرقي-غرب، از منظر شمالي-جنوبي نگريسته شود.

در ادامه میزگرد، احسان فلاحی توضیحاتی را در خصوص ورود منطقه قفقاز به دوره نظم چندقطبي جدید از آگوست 2025 با محوريت ترکیبی سیاست، قدرت، ثروت و سرزمین (ژئوپلینومیک) به‌عنوان عنصر قوام‌بخش آن اشاره نمود. وي بالاترین سطح ایفای نقش در کریدور را عاملیت سیاسی-امنیتی در بلندمدت دانست و بيان داشت در خصوص ایفای نقش در سطح جابجایی کالا به ايران اجازه داده خواهد شد، اما در سطح عاملیت سیاسی-امنیتی این اجازه را نخواهند داد. وی همچنین به‌احتمال ایجاد مشکلاتی برای اتصال با ارمنستان و راه‌اندازی کریدور خلیج‌فارس- دریای سیاه اشاره کرد و بر لزوم تغییر نگاه ایران به جایگاه هند در سیاست خارجی و همچنین توجه به منافع گرجستان برای همراهی در راه‌اندازی این کریدور تاکید نمود. سپس، بهرام امیر‌احمدیان با ارايه توضیحاتی تکمیلی در پاسخ به سوالات سه‌گانه، به نكاتي همچون تلاش‌هاي ناموفق براي اجرايي شدن كريدور خليج فارس- درياي سياه به دليل موانع لجستيكي و سياسي، نقش كريدور ارس به عنوان زيرساختی برای اتصال نقاط توليد و مصرف در شمال‌غرب كشور و امكان‌پذير بودن اتصال ريلي ايران به ارمنستان در صورت رعايت قواعد بازي اشاره نمود.

بر اساس مباحث مطرح شده در این نشست، نظر غالب این بود که کریدور زنگزور حداقل از منظر اقتصادی و حتی نظامی، فعلا تهدید جدی محسوب نمی‌شود. با این حال، برخی بر این اعتقاد بودند که با توجه به مشارکت قدرت‌‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای احتمال انزوای ژئوپلیتیکی و تهدیدات مترتب آن برای ایران وجود دارد. اما احتمال بروز مشکلاتی برای دسترسی ایران به ارمنستان در بدترین سناریوی راه‌اندازی کریدور نیز مطرح شد. در این راستا، لزوم تعامل سازنده با کشورهای آذربایجان و ارمنستان برای کاهش تهدیدهای این کریدور و باز نگهداشتن راه ارتباطی ایران با قفقاز جنوبی مورد تاکید قرار گرفت. در خصوص کریدور ارس، نقش آن به عنوان مسیر جایگزین در صورت بروز مجدد بحران در قفقاز جنوبی و جایگاه در تقویت اتصالات زمینی مناطق شمالغرب ایران مورد توجه قرار گرفت. در خصوص چشم‌انداز کریدور خلیج فارس-دریای سیاه،‌ برخی محدودیت‌های سیاسی و لجستیکی برای راه‌اندازی آن مطرح گردید و در کنار آن به همراستایی این کریدور با منافع گرجستان و حتی اتحادیه اروپا برای دسترسی به خلیج فارس اشاره شد. همچنین، پیشنهاداتی همچون اولویت‌دادن به منطقه قفقاز جنوبی در سیاست خارجی کشور، لزوم تغییر نگاه سیاست خارجی به کشور هند و تعامل فعالانه با چین و هند با توجه به حضور و سرمایه‌گذاری‌های این دو کشور در منطقه قفقاز، در راستای حفظ منافع ایران در کریدور زنگزور مطرح گردید.