مدیر گروه صنعت و معدن موسسه مطالعات بازرگانی می‌گوید جابجایی جمعیت بدون توجه به آمایش، هزینه‌های زندگی را در مبدا و مقصد افزایش می‌دهد. مثلاً در تهران گمان می‌کنیم با افزایش هر روزه بزرگراه‌، بیمارستان‌ و ساختمان‌، مشکلات کاهش پیدا می‌کند، اما تمرکز امکانات، تنها تقاضا و مهاجرت سایر مکان‍ها با کمبود امکانات را بیشتر می‌کند.
در حالی که کشور نیاز شدیدی به توسعه و گسترش سرمایه گذاری  طرح‌های مولد تولیدی و اشتغال‌زا دارد و یکی از گلایه‌های مردم و کارشناسان، نبود توازن و عدالت در توزیع طرح‌های تولیدی در کشور است؛ بر این أساس در دولت جدید مبتنی بر اسناد ملی و استانی آمایش سرزمین ، طرح‌های اولویت‌دار استان‌ها در قالب سند برنامه ساماندهی خواهد شد.  در این طرح برای هر شهرستان، برنامه عملیاتی شامل اهداف اشتغال، سرمایه‌گذاری، رشد ارزش افزوده صنعتی، صادرات، تدوین خواهد شد تا با مشخص کردن برنامه‌ها و اقدامات بخش صنعت، معدن و تجارت در هر منطقه و انجام اقدامات متناسب با ظرفیت‌های هر منطقه، طی چهار سال آینده، تبیین و مشخص شود. بر این أساس دولت جدید بنا دارد تا نتایج این طرح‌ها را مبنای هدایت فعالیت‌های تجاری، معدنی قرار داده و موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی هم متولی این کار شده است.

در همین زمینه میزگردی در اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا با حضور آقای «مصطفی محمدی» مدیر گروه صنعت و معدن موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی  و خانم «الهام پیروز» عضو هیئت علمی این موسسه برگزار شده که مشروح آن در گزارش پیش‌رو قابل مطالعه است.

آمایش سرزمین چیست؟
ایرنا: استفاده از این طرح در قالب طرح‌های صنعتی، معدنی و تجاری کشور بسیار مهم است، اما چون بحث آمایش برای بسیاری چندان روشن نیست، توضیح کوتاهی درباره بحث آمایش مفید خواهد بود.

محمدی: منظور از آمايش سرزمين، رسيدن مطلوب‌ترين توزيع ممكن جمعيت، توسط بهترين شكل توزيع فعاليت‌هاي اقتصادي ـ اجتماعي در پهنه سرزمين است. به‌طور کلی، منظور از آمایش سرزمین، تنظیم و تطبیق روابط بین انسان، فضا و فعالیت است. اگر بخواهیم در هر منطقه فعالیتی را آغاز کنیم، باید ابتدا با نظر مدنظر قرار دادن پتانسیل‌های اقتصادی و اجتماعی منطقه فعالیت‌ها و اقدامات را به نحوی برنامه‌ریزی کرد که موجب برقراری توازن میان انسان، فعالیت جغرافیا با هدف نیل به توسعه پایدار منطقه شد. بنابراین اگر چنین چیزی مد نظر قرار بگیرد در این صورت می‌توان گفت فعالیت ما متناسب با بحث آمایش سرزمین است.
ریشه آمایش از نظر تاریخی، استفاده از اصول و فنون آمایش سرزمین، برای سامان بخشی و تنظیم امور مکانی، جغرافیایی، طبیعی، مسکونی و نظامی، پیشینه‌ای به قدمت پیدایش نخستین تمدن‌های بزرگ در جهان دارد. در دوران کهن، در حالی که هنوز نامی از مفهوم آمایش مطرح نبود، بسیاری از تمدن‌های بشری اغلب از اصول آمایش استفاده نموده و شبکه‌های جاده‌ای، کانال‌های آبی و زیرساخت‌های مکانی را می‌ساختند تا بتوانند فضاها و قلمروهایی را که در سلطه داشتند؛ کنترل و مدیریت نمایند. در دوران معاصر، کشورهای مختلفی چون امریکا، انگلستان، ایتالیا، المان و شوروی سابق طرح‌های بسیار بزرگ و متنوعی در زمینه آمایش سرزمین و طرح‌ریزی‌های منطقه‌ای اجرا کردند.
اتفاق خوبی که افتاد، این بود که در پایان سال ۹۹ اسناد ملی و استانی آمایش، توسط «شورای عالی آمایش سرزمین» تصویب و ابلاغ شد. همچنین یک سال فرصت بررسی و پیشنهاد تکمیل اسناد استانی و تطبیق آنها با سند ملی  درنظر گرفته شده است. 

ایرنا: در گذشته گاه عدم توجه به طرح آمایش سرزمین در حوزه توزیع امکانات مشکلات و آسیب‌هایی را ایجاد کرده است. آمایش در ایران چه سابقه‌ای دارد و بی‌توجهی به آن، چه مشکلاتی ایجاد کرده است؟ «عوامل سیاسی» در اجرایی شدن برنامه‌ها بسیار نقش داشته است. برای همین است که استقرار صنایع بر اساس آن برنامه‌ها نبوده؛ اما در سال‌های اخیر سعی بر این است تا صنایعی مانند فولاد به حاشیه خلیج فارس منتقل شود.

پیروز: سابقه اولین طرح‌های آمایش مربوط به دهه ۴۰ است. اما قبل از آن در اولین برنامه عمرانی سال ۱۳۲۷ هم یک نگاه آمایشی وجود داشته است. البته باید در نظر داشت که برنامه‌ریزی و اجرا شدن شدن با یکدیگر تفاوت دارند. بهترین برنامه‌ریزی توسعه در قبل از انقلاب به لحاظ نگارش و اجرا مربوط به «برنامه سوم توسعه» است. بعد از آن و از سال ۵۰ تا ۵۳، این برنامه‌ریزی آمایشی توسط یک شرکت فرانسوی به نام «ستیران» انجام شد که برنامه نسبتا خوبی هم برای کشور طرح‌ریزی کرد. در این برنامه جمعیت کشور حدود ۵۰ میلیون نفر در نظر گرفته شده بود که نیمی از این جمعیت به همراه نیمی از صنایع می‌بایست در حاشیه جنوبی کشور مستقر می‌شد. این استقرار هم به چند دلیل طرح ریزی شده بود: اول این که این مناطق منابع آبی لازم را در اختیار دارند. دوم این‌که بازارهای مصرف هم در حاشیه جنوبی کشور قرار دارند که البته مراد از بازار مصرف، بازار صادرات هم هست. چرا که در این مناطق به آب‌های آزاد دسترسی داریم و در کنار آن هم بنادر بزرگی هم به منظور صادرات پیش‌بینی شده بود که متاسفانه اجرایی نشد. از سال ۶۲ مجددا برنامه‌ریزی توسعه آغاز شد. اما باز هم «عوامل سیاسی» در اجرایی شدن برنامه‌ها بسیار نقش داشته است. برای همین است که استقرار صنایع بر اساس آن برنامه‌ها نبوده؛ اما در سال‌های اخیر سعی بر این است تا صنایعی مانند فولاد به حاشیه خلیج فارس منتقل شود. اکنون فولاد مبارکه صبا فولاد را در هرمزگان و حاشیه خلیج فارس مستقر کرده است. تقریبا چنین کاری از دهه ۷۰ آغاز شده ولی تا رسیدن به اجرا زمان زیادی نیاز دارد.

آمایش سرزمینی عادلانه، رویکرد مبتکرانه دولت سیزدهم
«الهام پیروز» عضو هیئت علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی: بیشترین آسیب ناشی از عدم توجه به برنامه‌های آمایش مربوط به آسیب‌های محیط زیست است. جای جای کشور از نظر محیط زیست آسیب‌های زیادی را متحمل شدیم و جمعیت کشور نیز بسیار نامتناسب توزیع شده است. به عبارتی جمعیت اصلی کشور در تهران و سایر مراکز استان توزیع شده که اصلا مناسب نیست. سطح‌بندی درستی در مورد استقرار جمعیت وجود ندارد. در آمایش، شهرها سطح‌بندی شده و برای آنها محدوده خدمات رسانی مشخص می‌شود. اما غیر از شهرهای اصلی مثل تهران و مراکز استان‌ها که در سطح یک هستند، برنامه‌ای برای سایر شهرهای کشور وجود ندارد و توسعه شهرها هدفمند و سازماندهی شده نیستند. اینها مواردی است که در برنامه‌ریزی‌های آمایشی به آن توجه شده است.

مساله محیط زیست و جمعیت مهم‌ترین مشکلاتی است که از بحث عدم توجه به برنامه آمایش ناشی شده است. اما نکته بسیار مهم‌تری هم در این زمینه وجود دارد و آن بحث افزایش فقر است. مثلا با جابه‌جایی جمعیت از نقطه‌ای به نقطه دیگر، بسیاری از هزینه‌های زندگی هم افزایش می‌یابد.  

جابه‌جایی جمعیت بدون توجه به آمایش، فقر را افزایش داده است
محمدی: چنانچه اشاره شد، مساله آسیب به محیط زیست و جمعیت مهم‌ترین مشکلاتی است که از عدم توجه به برنامه آمایش ناشی شده است. اما نکته بسیار مهم‌تری هم در این زمینه وجود دارد و آن بحث افزایش فقر است. با جابه‌جایی جمعیت از نقطه‌ای به نقطه دیگر، بسیاری از هزینه‌های زندگی هم افزایش می‌یابد. چرا که منابع محدود است و تقاضا افزایش می‌یابد. این مساله هم در مبدا و هم در مقصد رخ می‌دهد. مثلاً در تهران گمان می‌کنیم با افزایش هر روزه بزرگراه‌ها، بیمارستان‌ها و ساختمان‌های مسکونی، مشکلات هم کاهش پیدا می‌کنند، در صورتی‌که این‌گونه نیست و ریشه مشکلات در جای دیگر است. مشکل اصلی تمرکز امکانات در شهرتهران همزمان با شکاف امکانات در سایرمناطق کشور است و با افزایش میزان امکانات تنها تقاضای بیشتری برای حضور در این شهر شکل می‌گیرد.

قطع درخت یک میلیاردی برای ۱ میلیون تومان ذغال!
یک نمونه مربوط به قطع درختان «بلوط» در منطقه زاگرس برای تولید ذغال است؛ چرا که در این منطقه فعالیت شغلی منطبق با جغرافیا تعریف نشده است. به عنوان مثال در ابتدای دهه ۹۰ طی مطالعاتی تخمین زده شد قطع یک درخت بلوط در زاگرس برای تولید ذغال به قیمت کمتر از  2 میلیون ريال عایدی ایجاد می‌کرد، در حالی‌که ارزش واقعی و هزینه ایجاد یک درخت در آن زمان حدود دو میلیارد ريال بوده است. درواقع علیرغم تقدس و شأنیت تاریخی درخت بلوط برای اقوام مننطقه، فشار اقتصادی و کمبود منابع آب و به‌خصوص ضعف مهارتی ساکنان در سایر مشاغل باعث شده که روند تخریب در سطح این جنگلهای ارزشمند شکل گیرد.  یا «صید ترال» در جنوب کشور، که بدون توجه شکلگیری فعالیت های اقتصادی منطبق با به شرایط آمایش انجام می‌شود. در چنین شرایطی بخش محدودی از یک منطقه ثروتمندتر و عمده  باقیمانده دیگری فقیرتر شده است. در آمایش سرزمین حتماً باید همه موارد با هم در نظر گرفته شوند.کاری که موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی انجام می‌دهد بر مبنای اسناد ملی و استانی آمایش است. در این طرح، با همکاری بخش خصوصی نظیر اتاق های بازرگانی، خانه های صنعت، معدن و تجارت و اتاق های اصناف و بخش های دولتی مرتبط نظیر معاونت طرح و برنامه و امور صنایع وزارت صمت، سازمان های صنعت، معدن و تجارت استانها، سازمان برنامه و بودجه استانی، استانداری‍ها، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، طرح‌ها اولویت‌‍دار صنعتی، معدنی و تجاری مشخص می شود. جمعیت برخی از شهرها در راستای اسناد مصوب آمایش سرزمین، باید «توسعه جمعیت» و برخی هم «تمرکز زادیی» داشته باشند. اگر در مورد سیستان و بلوچستان صحبت می‌کنیم، باید در نظر گرفت که این استان نزدیک به ۱۱ درصد مساحت، ۳ درصد جمعیت و کمتر از یک درصد ارزش افزوده، صادرات و اشتغال در کشور را به خود اختصاص داده که نسبت به طرح آمایش کشور تناسب مناسبی با وضعیت فعلی ندارد. کاری که دولت باید انجام دهد، تکمیل طرح‌های نیمه تمام مبتنی بر آمایش است. توسعه طرح‌های موجود مبتنی بر آمایش هم، نکته دیگر است. کاری که باید انجام شود این است که دولت  در هر منطقه یک سری زیرساخت‌های مهم را مبتنی بر فعالیت های پتانسیل دار اقتصادی تدارک ببیند و کل زنجیره ارزش صنعتی و معدنی و تجاری باید متناسب با پتانسیل‌های منطقه توسعه یابد.
آن چه که دولت باید انجام دهد، تکمیل طرح‌های نیمه تمام مبتنی بر آمایش است. توسعه طرح‌های موجود مبتنی بر آمایش هم، نکته دیگر است. کاری که باید انجام شود این است که دولت باید در هر منطقه یکسری زیرساخت‌های مهم را تدارک ببیند.

دولت باید زیرساخت‌های مهمی را برای آمایش تدارک ببیند

ایرنا: آیا همه این موارد و زیرساخت‌ها در وزارت صمت مشخص شده‌اند یا خیر؟

پیروز: کاری که اینجا انجام شده، این است که یک گروه در موسسه تشکیل شده و هرکدام از همکاران چند استان را تحت مطالعه دارند و اسناد آمایش را به همراه سایر اسناد جمع‌آوری شده و اولویت‌هایی که برای هر استان مشخص شده است را بررسی می‌کنند. از طرف دیگر طرح‌هایی که مجوز گرفته، در استان‌ها بررسی شده و بر اساس درصد پیشرفت و اولویت‌های استان ها استخراج شده است. علاوه بر این که اولویت‌ها مشخص شد، بانهادهای مختلف استانی نامه‌نگاری شده و از استان‌ها خواسته شده تا اولویت‌های خودشان را بفرستند تا مجددا بررسی شده و با طرح آمایش تطبیق داده می¬شود.

آینده پژوهی و زنجیره ارزش از موضوعات مورد توجه طرح آمایش

 
«مصطفی محمدی» مدیر گروه صنعت و معدن موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی:
محمدی: کاری که انجام شد این است که در ابتدا یک ماتریسی از همکاران در استان ها مورد هماهنگی قرار گرفت. بطوریکه  برای هر استان از دفتر  طرح‌ها وزارت، یک کارشناس، از معاونت بازرگانی داخلی نیز یک کارشناس همراه تمیل تحقیق انتخاب شد. همچنین کارشناسان دفتار تخصیصی وزارتخانه برای تهیه فهرست پیشنهادی توسعه های عمودی و افقی صنایع منتخب همکاری تنگاتنگی با تیم پژوهش داخلی موسسه دارند. در این طرح  نامه‌نگاری با استان‌ها و نماینده سازمان صمت و برنامه و بودجه و نماینده اتاق اصناف و استانداری در خصوص تکمیل گزارشات استانی صورت گرفته است. براین اساس در گام اول  اسناد مصوب استانی آمایش سرزمین مورد  بررسی قرار گرفت. همچنین پایان‌نامه‌ یا مطالعات مرتبط استانی جمع‌آوری و تحلیل شد.  در ادامه فضای مطلوب توسعه بخش های صنعت، معدن و تجارت در کل کشور به تفکیک شهرستان‌های ترسیم شد. راستی آزمایی تکمیل و نهایی سازی سند بر اساس نظرات نمایندگان محترم مجلس،استانداری ها،اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، خانه های  صنعت،معدن و تجارت ایران، سازمان های برنامه و بودجه استانی، خبرگان علمی و اجرایی درحال انجام است. مقرر است در نهایت سند آمایش هر استان به تفکیک شهرستان ها مشتمل بر ترسیم فضای مطلوب صنعتی، معدنی و تجاری استان به تفکیک شهرستان ها و در ادامه معرفی طرح‌های نیمه تمام اولویت دار، فعال سازی واحدها و معادن راکد، طرحهای فعال دارای امکان توسعه افقی و عمودی، پتاسیل های تعریف طرحهای جدید، زیر ساخت‌های مورد نیاز شهرك ها و نواحي صنعتي و معادن، پتانسیل های انجام فعاليت‌هاي اكتشافي معدني مبتنی بر ملاحظات آمایش سرزمین و همچنین به همراه  راهبردها ، نقشه راه و ساز و كارهاي موردنیاز خواهد بود. لازم به تاکید است که در بحث آمایش سرزمین هیچ طرح حذف نمی شود و رویکرد کلان در بحث آمایش سرزمین ایجابی است و اتخاذ رویکرد سلبی که مخل فضای کسب و کار است، اجتناب شده است. نکته دیگر بحث «آینده‌پژوهی» است که مسائل مربوط به توسعه استان‌ها و صنعت را مورد بررسی قرار داده تا بتواند پیامدهای آن را در سال‌های آتی مورد بررسی قرار دهد. اگر جایی پتانسیل تجارت وجود داشته اما بدان توجه نشده آن هم مورد بررسی قرار گرفته است. در تکمیل «زنجیره ارزش» هم چند مساله مورد توجه قرار گرفته است.
مثلاً این‌که اگر در منطقه‌ای محصولات معدنی و یا کشاورزی با خام فروشی مواجه است سعی بر آن است با برنامه ریزی بر تکمیل زنجیره تولید و ارزش محصولات، منافع اقتصادی فعالیت‍های موجب توسعه شاخص های اقتصادی منطقه شود.  

ادامه دارد