تاریخ:

بهمن 1392

نویسنده:

مرکز مطالعات بهبود بهره وری

کلیدواژه ها:

بهره وری - معدن

ایران با داشتن بیش از 58 میلیارد تن ذخایر معدنی شناخته شده، به عنوان یکی از کشورهای معدنی دنیا شناخته شده است که در صورت برنامه‌ریزی درست، این پتانسیل بالقوه می‌تواند نقش عمده‌ای در اقتصاد ایران ایفا کند. اما واقعیت بخش ‌معدن ایران این است که بخش ‌معدن از جایگاه متناسب با پتانسیل آن برخوردار نبوده و تنها 1/1 درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. بر اساس آخرین آمار موجود که مربوط به سال 1391 است، ارزش افزوده بخش معدن به قیمت ثابت سال 1376 حدود 5/2 درصد نسبت به سال قبل آن کاهش یافته است. به تبع تنزل تولیدات بخش معدن، صنایع معدنی بالادستی و پایین‌دستی نیز از رشد مناسبی در عرصه اقتصادی برخوردار نبوده‌اند. با توجه به روند امیدوارکننده کاهش تحریم‌های بین المللی، بررسی و آسیب‌شناسی موانع و مشکلات توسعه بخش‌ معدن و ارائه برنامه جامع بهبود بهره‌وری در این بخش می‌تواند نقش تأثیرگذاری در توسعه این بخش داشته باشد. برخی از مهمترین نکات قابل استخراج از گزارش مطالعاتی پیوست در خصوص تحولات بهره‌وری بخش معدن بشرح زیر است: شاخص بهره‌وری نیروی‌کار بخش معدن در برنامه‌های سوم و چهارم توسعه، بترتیب بطور متوسط سالانه 5/4 و 7/2 درصد افزایش یافته است. بنابراین، روند رشد بهره‌وری نیروی‌کار در برنامه سوم توسعه در مقایسه با برنامه چهارم توسعه بطور قابل ملاحظه‌ای سریعتر بوده است. شاخص بهره‌وری سرمایه در برنامه سوم توسعه، بطور متوسط سالانه 8/3 درصد کاهش یافته است، در حالی که در برنامه چهارم توسعه بطور متوسط سالانه 1/1 درصد افزایش یافته است که یکی از دلایل آن توجه بیشتر به فعالیت‌های تحقیق و توسعه است. شاخص بهره‌وری کل عوامل که برآیند تغییرات بهره‌وری کار و سرمایه را نشان می‌دهد و مبیّن میزان کارآمدی استفاده از منابع است، در طول برنامه سوم توسعه، بطور متوسط سالانه 1/2 درصد کاهش یافته است، در حالی که در برنامه چهارم توسعه بطور متوسط سالانه 2/1 درصد افزایش یافته است. در برنامه سوم توسعه، متوسط رشد ارزش افزوده بخش معدن 4/8 درصد بوده و تمامی رشد تولید از طریق استفاده بیشتر از منابع، بدست آمده و بهر‌ه‌وری هیچ نقشی در تامین رشد تولید نداشته است. در برنامه چهارم توسعه، متوسط نرخ رشد ارزش افزوده بخش معدن حدود 6/8 درصد بوده و تنها 6/13 درصد رشد تولید از طریق ارتقای بهره‌وری بدست آمده است. شایان ذکر است، اگرچه روند رشد بهره‌وری در برنامه چهارم توسعه، نسبت به برنامه سوم بهبود یافته است ولی فقط 2/27 درصد هدف تعیین شده برای رشد بهره‌وری کل عوامل بخش معدن در برنامه چهارم توسعه تحقق یافته است. نتایج بررسی روند عوامل موثر بر ارتقای بهره‌وری در بخش معدن(با تاکید بر سرمایه انسانی، دانش و فناوری) نشان می‌دهند که بخش معدن در حوزه دانش و فناوری عملکرد به نسبت مناسبی داشته است، بطوریکه میانگین سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه دولتی از ارزش‌افزوده از 7/1درصد در برنامه سوم توسعه به 2/6درصد در برنامه چهارم توسعه ارتقا یافته است که بازخورد آن را نیز در رشد بهره‌وری سرمایه این بخش طی برنامه چهارم توسعه می‌توان مشاهده نمود؛ به عبارت دیگر، بهبود عملکرد شاخص‌های دانش و فناوری می تواند نقش بسزایی در ارتقای بهره وری این بخش داشته باشد. یکی از مسائل دیگری که در این مطالعه بر آن تأکید شده است و دستاوردهای آن می‌تواند نقش موثری در شناخت جایگاه و اتخاذ سیاست های کاربردی در این حوزه داشته باشد، مقایسه تطبیقی بخش معدن ایران با کشورهای منتخب OECD در دوره 1996-2008 است. سهم بخش معدن از تولید ناخالص داخلی ایران نسبت به میانگین کشورهای منتخب کمتر بوده و بویژه با شاخص مذکور برای کشورهای کانادا، لهستان و نیوزیلند فاصله بیشتری دارد. اگرچه رشد بهره‌وری نیروی کار در بخش‌معدن ایران بیشتر از میانگین رشد بهره وری کشورهای منتخب عضو OECD بوده است؛ ولی از نظر رشد بهره وری کل عوامل وضعیت مطلوب نیست که دلیل آن تنزل بهره‌وری سرمایه در بخش معدن ایران است. از منظر مقدار مطلق بهره وری نیروی کار، کشورهای کانادا، نیوزیلند و فنلاند از بهره‌وری بالاتری نسبت به ایران برخوردارند و از منظر رشد بهره‌وری کل عوامل، کشور کره جنوبی برای الگوبرداری و شناسایی تجارب موفق مناسب تشخیص داده شده‌اند. میانگین بهره‌وری نیروی‌کار بخش‌معدن کشورهای منتخب عضو OECD در سال 2008 حدود 7/143 هزار دلار به ازای هر شاغل و برای ایران 86 هزار دلار بوده است. اگر متوسط بهره‌وری نیروی‌کار کشورهای توسعه یافته در سالهای آینده همانند دوره 1996-2008 افزایش یابد، میانگین بهره‌وری نیروی‌کار کشورهای توسعه یافته در افق چشم‌انداز (سال 2025) به حدود 152 هزار دلار به ازای هر شاغل خواهد رسید و بهره‌وری کار بخش‌معدن ایران باید بطور متوسط سالانه حدود 8/3 درصد افزایش یابد تا به رقم مذکور برسد که در مقایسه با عملکرد گذشته(حدود 2 درصد) تلاش مضاعفی را می طلبد و برای تحقق آن به تدوین برنامه جامع بهبود بهره‌وری و اجرای دقیق آن نیاز است. در مجموع، اگرچه بخش معدن ایران از نظر رشد ارزش افزوده عملکرد به نسبت مطلوبی داشته است، ولی از نظر استفاده بهینه از منابع(بهره‌وری) موفق نبوده است، لذا در صورت داشتن برنامه جامع بهبود بهره‌وری و اجرای درست آن می‌توان با استفاده از پتانسیل‌های موجود، دستیابی به رشد بهره‌وری و رشد ارزش افزوده در این بخش را طی سالهای آینده تسریع بخشید.