تاریخ:

فروردين 1391

نویسنده:

حسن ولی‌بیگی

کلیدواژه ها:

صادرات - ایران - سند چشم انداز

اهمیت توجه به تولید و تجارت کالاهای تولید شده با فناوری بالا بر کسی پوشیده نیست و اکثر کشورهای جهان با در نظر گرفتن جایگاه خاصی در استراتژی توسعه صنعتی خود برای این بخش و تدوین برنامه‌های حمایتی و هدایتی موجبات افزایش سهم خود در بازار جهانی را فراهم آورده اند. در این نوشتار کوتاه سعی شده است گرایشات جهان و کشورهای در حال توسعه و کشورهای مورد بررسی در حرکت به سمت تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا را به تصویر بکشد. نتایج مطالعات نشان می‌دهد صادرات جهانی کالاهای با منشاء فناوری بالا در مقایسه با سایر گروه‌ها از رشد بالاتری برخوردار (صادرات کالاهای مبتنی بر فن‌آوری پایین، متوسط و بالا طی دوره 1990 تا 2010 به ترتیب 65/3 ، 81/3 و 48/5 برابر شده است) است. این رشد در مقایسه با صادرات جهانی کالاها نشان می‌دهد که فقط کالاهای با فن‌اوری بالا از رشد بالاتر نسبت به رشد صادرات جهانی برخوردار بوده است. همچنین سهم صادرات کالاها از کل صادرات جهان نشان می‌دهد که علی‌رغم رشد در صادرات کلیه گروه‌ها، سهم گروه‌های محصولات ابتدائی، مبتنی بر منابع و فن‌آوری پایین با کاهش سهم مواجه بوده اند. در مقابل سهم گروه کالاهای مبتنی بر فن‌آوری بالا در طی دوره مورد نظر روند صعودی را پشت سر گذاشته است. بررسی سهم‌های فوق نشان می‌دهد که کشورهای جهان از صادرات محصولات ابتدایی به سمت صادرات محصولات کارخانه‌ای در حال حرکت هستند. همچنین نسبت‌های فوق حاکی از آن است که صادرات کالاهای ابتدائی در حال محدود شدن (رشد کمتر نسبت به بقیه گروه‌های کالایی) و گرایش صادرات جهانی به سمت کالاهای با فن‌آوری بالاست. بررسی روند صادرات کالاهای با فناوری بالا در کشورهای در حال توسعه حاکی از آن است که متوسط رشد صادرات کالاهای ابتدائی و مبتنی بر فن‌آوری پایین از سایر گروه‌ها کمتر بوده است. بطوری که طی دوره محصولات ابتدائی 5 برابر و مبتنی بر فن‌آوری پایین 9/5 برابر شده است. در مقابل گروه‌ محصولات مبتنی بر فن‌آوری متوسط و بالا با بیشترین رشد (به ترتیب 55/9 و 41/17 برابر) مواجه شده‌اند. بررسی رشد محصولات در سطح متوسط جهانی و کشورهای در حال توسعه حاکی از پیشرو شدن کشورهای در حال توسعه بویژه در محصولات با فن آوری بالا و متوسط است. صادرات محصولات با سطح فن‌آوری بالا توسط کشورهای در حال توسعه در طی سال‌های مورد بررسی 41/17 برابر شده که نزدیک به سه برابر متوسط جهانی است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که این جهش در صادرات محصولات با فن‌آوری بالا توسط کشورهای در حال توسعه در صنایع الکترونیکی و الکتریکی اتفاق افتاده است. ساختار صادراتی کشورهای در حال توسعه در سال 1990 گرایش به صادرات کالاهای ابتدائی، منابع بر و فن‌آوری پایین (4/47 درصد) داشته است و سهم صادرات کالاهای با فن‌آوری متوسط و بالا تنها 8/29 درصد را شامل می‌شد. این ساختار صادراتی در سال 2010 به نفع کالاهای با فن‌آوری متوسط و بالا تغییر نموده است. سهم صادرات کالاهای با فن‌آوری بالا از 8/9 درصد کل صادرات کشورهای در حال توسعه در سال 1990 به 3/20 درصد در سال 2010 افزایش یافت. سهم کالاهای صادراتی با فن‌آوری متوسط نیز (از 20 درصد در سال 1990 به 8/22 درصد به سال 2010 ) با افزایش مواجه بود. همچنین مقایسه سهم و رشد صادراتی چهار گروه فوق در کشورهای در حال توسعه و متوسط جهانی می‌توان دریافت که صادرات محصولات کارخانه‌ای از کشورهای توسعه یافته به سمت کشورهای در حال توسعه در حال تغییر است. مقایسه روند ساختار صادرات کشورهای قزاقستان، لبنان، پاکستان، ترکیه و عربستان در کنار ایران نشان می‌دهد همگی این کشورها تغییر ساختار از تولید کالاهای ابتدایی و با فناوری پایین به سمت تولید کالاهای با فناوری متوسط و بالا را تجربه نموده‌اند. به گونه‌ای که رشد صادرات کالاهای با فناوری متوسط و بالا در این کشورها بالاتر از متوسط جهانی بوده است. اما در مقایسه با کشورهای در حال توسعه ترکیب کمی متفاوت است. کشورهای ایران، ترکیه و عربستان در کالاهای با فناوری متوسط و در کالاهای با فناوری بالا کشورهای پاکستان، قزاقستان و عربستان از متوسط کشورهای در حال توسعه پیشی گرفته‌اند. هر چند ایران نیز مطابق روند جهانی این گرایش را دنبال می کند لیکن رشد صادرات کالاهای ابتدائی و منابع‌بر هنوز در اقتصاد ایران بالاست، به گونه‌ای که رشد ایران بیش از سه برابر متوسط جهانی است. این در حالی است تولید و صادرات این کالاهای ارزش افزوده چندانی برای اقتصاد کشور به همراه ندارد و نوآوری و خلاقیت نیز در این کالاها معنا و مفهومی پیدا نمی‌کند. از سوی دیگر سهم صادرات کالاهای مبتنی بر فن‌آوری پایین از کل صادرات غیر سوختی ایران نشان می‌دهد که علی‌رغم رشد در صادرات آن، سهم این گروه در حال کاهش است. در مقابل سهم گروه کالاهای مبتنی بر فن‌آوری متوسط و بالا با روند افزایشی همراه بوده است. همچنین صادرات کالاهای مبتنی بر منابع که در زمره صنایع کارخانه‌ای قرار ندارد با افزایش سهم مواجه بوده است. بررسی صادرات محصولات ابتدایی، منابع‌بر و فن‌آوری پایین ایران نشان می‌دهد که ترکیب این کالاها در کل صادرات غیر سوختی هر چند بالا، لیکن در حال کاهش است ( از 7/84 درصد در سال 1997 به 4/67 درصد در سال 2010 ). در مقابل سهم کالاهای با فن‌آوری متوسط و بالا از 3/15 درصد به 6/32 درصد ارتقاء یافته است، این بدان مفهوم است که ترکیب کالاهای صادراتی در حال تغییر است. مقایسه وضعیت ایران با متوسط جهانی و کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد که هنوز در حدود 10 درصد فاصله داریم. از سوی دیگر سهم کالاهای با فن‌آوری بالا و متوسط در جهان و کشورهای در حال چندان با هم تفاوت ندارند در حالی که در ایران سهم کالاهای با فن‌آوری بالا تفاوت فاحشی دارد و عمدتاً کالاهای با فن‌آوری متوسط صادر می‌شود. بررسی ترکیب کالاهای صادراتی با فناوری بالا نشان می‌دهد که صادرات کشورهای مورد بررسی (بجز ترکیه) از تنوع چندانی برخوردار نیست. به گونه‌ای که کشورهای ایران، قزاقستان و پاکستان در سالهای پایانی دهه اول قرن بیست و یکم بیش از 70 درصد صادرات کالاهای با فن‌آوری بالای آنها فرآورده‌های شیمیایی بوده است. در این میان تمرکز صادراتی لبنان بر ماشین‌آلات رایانه‌ای و اداری و جنگ افزار و عربستان بر محصولات شیمیایی و دارویی تمرکز کرده‌اند. ترکیه در این میان از تنوع صادراتی بالایی برخوردار است و تقریبا در همه گروه‌ها صادرات دارد و بالاترین درصد در سال 2010 با 24 درصد متعلق به گروه ماشین‌آلات برقی است.