تاریخ:

اسفند 1400

نویسنده:

بیتا نوروزی, حسن ثاقب

کلیدواژه ها:

ظرفیت بازار، صادرات مواد غذایی و کشاورزی، ایران کشورهای همسایه

بحث مهم امنیت غذایی، درآمدهای ارزی حاصل از صادرات موادغذایی و نقش غیرقابل انکار صنعت غذایی در اشتغال زایی، موجب شده تا این صنعت به عنوان یکی از صنایع مهم در رشد اقتصادی کشور مورد توجه قرار گیرد. اگرچه در حال حاضر صنایع غذایی در ایران پس از صنایع پالایشگاهی و صنایع شیمیایی، سومین صنعت مهم تولیدی کشور محسوب می شود، اما محدودیت های منابع آب دولت را نا گزیر می سازد که سیاست های خود را بر تولید و صادرات محصولات فراوری شده و دارای ارز ش افزوده بالاتر و جایگزینی محصولات با آ ب بری پایین بجای تولید محصولات با آب بری بالا و صادرات آب مجازی متمرکز نماید. با توجه به ظرفیت ها و توانمندی های ایران می توان با برنامه ریزی دقیق و سرمایه گذاری های لازم و با رعایت محدودیت های منابع آب، از بازارهای 15 کشور همسایه با حجم بالغ بر 112 میلیارد دلار در جهت توسعه صادرات محصولات غذایی استفاده نمود. کشورهای مذکور سهم 4 درصدی در بازار 3 هزار میلیارد دلاری محصولات غذایی جهان دارند. منظور از محصولات غذایی در این مطالعه، فصول 1 تا 22 نظام هماهنگ توصیف و کدگذاری کالا، HS )بجز فصل 6؛ نباتات زنده و محصولات گلکاری) می باشد. با توجه به اهمیت صنعت محصولات غذایی، گزارش حاضر به بررسی بازار کشورهای همسایه و ظرفیت های صادراتی ایران پرداخته است. مهمترین یافته ها به شرح زیر است: 1. اهمیت صادرات 6 میلیارد دلاری محصولات غذایی با سهم 14 درصد در صادرات غیرنفتی کشور: تجارت سالانه محصولات غذایی طی دهه اخیر بین 14 تا 18.3 میلیارد دلار در نوسان بوده است که با توجه به حجم سه هزار میلیارد دلاری تجارت جهانی در این حوزه، سهم ایران تنها 5/ 0 درصد از بازار جهانی است. از کل حجم تجارت ایران، بیش از 60 درصد آن مربوط به واردات است که بیانگر کسری ترازتجاری کشور در محصولات غذایی است. توسعه صادرات محصولات غذایی، ضمن افزایش سهم این بخش در صادرات غیرنفتی، به افزایش توان در تامین نیازهای ارزی بخش نیز کمک خواهد کرد. 2 . بازار 112 میلیارد دلاری 15 کشور همسایه در بازار جهانی محصولات غذایی و ضرورت ارتقای سهم حدود 5 درصدی ایران در آن بازار: از کل بازار بیش از 3 هزار میلیارد دلاری محصولات غذایی جهان، حدود 112 میلیارد دلار (کمتر از 4 درصد) مربوط به 15 کشور همسایه ایران (شامل پا کستان، افغانستان، ترکمنستان، روسیه، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، عراق، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان) با جمعیتی حدود 600 میلیون نفر می باشد. سهم ایران از این بازار 112 میلیارد دلاری 4 تا 5 درصد (حدود 6 میلیارد دلار ) است. با توجه به اندازه بازار کشورهای همسایه میتوان برای افزایش سهم ایران در بازارهای مذکور برنامه ریزی نمود. 3. نقش چشمگیر کشورهای همسایه در رشد هفت برابری صادرات محصولات غذایی ایران طی دو دهه اخیر: صادرات محصولات غذایی از 873 میلیون دلار (در سال 1377 ) به به بیش از 6 میلیارد دلار در سال 1399 رسیده است که افزایشی 7 برابری محسوب می شود، در این میان سهم کشورهای همسایه از کل صادرات ایران از 51 درصد در سال 1377 به 73 درصد در سال 1399 قابل توجه بوده است. ارزش صادرات در دهه اول ( 87 - 1377 ) چهار برابر و در دهه دوم ( 97 - 1387 ) دو برابر شده است که در صورت اتخاذ تدابیر و برنامه ریزی مناسب برای تداوم نرخ رشد دهه اول، بخش تولید محصولات غذایی کشور می توانست شاهد ارتقای ارزش صادرات محصولات به سطح 12.5 میلیارد دلار و کسب سهم بالای 11 درصد در بازار کشور های مذکور باشد. 4 . تمرکز صادرات محصولات غذایی ایران بر بازار 11 میلیارد دلاری عراق و ضرورت احیای بازارهای عربستان سعودی و بحرین در مجموع با اندازه بیش از 20 میلیارد دلار: طی سا لهای اخیر کشور عراق (با سهم 53 درصد و به ارزش 2.6 میلیارد دلار) مقصد بیش از نیمی از صادرات محصولات غذایی ایران به خود بوده است و کشورهای افغانستان ( 15 درصد)، پا کستان ( 8 درصد) و امارات متحده عربی ( 7 درصد) در رتبه های بعدی قرار دارند. ایجاد تنوع بازار با توجه به اندازه مناسب بازار محصولات غذایی سایر کشورهای همسایه، در راستای توسعه صادرات و کاهش ریسک و تهدید از دست رفتن بازارها امری ضروری است و در این خصوص احیای بازارهای عربستان سعودی و بحرین با توجه به تلاش های دو طرف برای از سرگیری روابط دیپلماتیک بسیار حیاتی است. 5. تمرکز صادرات محصولات غذایی و کشاورزی ایران به کشورهای همسایه بر پنج گروه میوه و آجیل خورا کی، سبزیجات، محصولات لبنی، فراورده های سبزیجات و محصولات شیرینی پزی: در بین گرو ههای کالایی مختلف محصولات غذایی و کشاورزی، بیشترین تقاضای این کشورها از ایران متمرکز بر محصولاتی از قبیل میوه و آجیل (کد 08 ) با سهم 10 درصد، سبزیجات خورا کی و ریشه ها (کد 07 ) با سهم 14.9 درصد و محصولات لبنی و تخم مرغ و عسل و...(کد 04 ) با سهم 5.8 درصد است که بیش از 75 درصد صادرات محصولات غذایی ایران را به خود اختصاص می دهد، اما در مقابل حدود یک چهارم نیازهای وارداتی کشورهای مذکور را تشکیل می دهد. بنابراین در خصوص برخی نیازهای محصولات غذایی کشورهای مذکور از جمله غلات (کد 10 )، گوشت و احشا گوشت خورا کی ( 02 ) و روغن حیوانات و گیاهان ( 15 ) در عمل ایران واردکننده بوده و یا پتانسیل صادراتی قابل توجهی ندارد. 6. ضرورت توجه به سهم و جایگاه رقبای منطق های مانند ترکیه و عربستان سعودی در بازار محصولات غذایی و کشاورزی 15 کشور همسایه: علاوه بر کشورهای برزیل، هند، آمریکا و روسیه به عنوان مهمترین تامین کنندگان نیازهای 15 کشور همسایه در محصولات غذایی، کشورهای ترکیه و عربستان سعودی نیز با توجه به سرمایه گذاری قابل ملاحظه در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی، رقبای مهم منطقه ای برای صادرات ایران محسوب می شوند. این موضوع در زمین ه پتانسیل های صادراتی محصولات غذایی و کشاورزی ایران مشهودتر است، به طوری که به عنوان مثال در صادرات میوه های خورا کی (کد 08 ) ترکیه (با سهم 10 درصد) رقیب نزدیک ایران )با سهم 9.7 درصدی( و در سبزیجات و نباتات )کد 07 ( نیز ترکیه )با سهم 4 درصد( به عنوان رقیب ضعی فتر ایران (با سهم 14.9 درصدی) و در زمینه محصولات لبنی (کد 04) کشورهای عربستان سعودی (با سهم 9 درصد) و ترکیه (با سهم 6 درصد) رقیب قوی تر از ایران (با سهم 5.8 درصد)، در زمینه فراورد ههای سبزیجات نیز ترکیه و عربستان سعودی هر کدام با سهم 6 درصد رقیب ضعیف تر ایران (با سهم 11.6 درصد) و در محصولات شیرینی پزی (کد 19 ) ترکیه (با سهم 10 درصد) رقیب قوی تر و عربستان سعودی (با سهم 5 درصد) رقیب ضعیف تر ایران (با سهم 6.7 درصد) هستند. 7 . ضرورت حفظ سهم ایران در بازار عراق با استفاده از ظرفیت موافق تنامه های تجاری: کشورهای ترکیه و عربستان سعودی به طرق مختلف در حال تقویت نفوذ و حضور خود در بازار عراق به عنوان مهمترین بازار صادراتی محصولات غذایی و کشاورزی ایران هستند. انعقاد و برقراری موافقت نامه های تجاری یکی از ابزارهای حفظ و توسعه بازار در دنیای کنونی است. بنابراین لازم است تلاش لازم توسط مسئولین و سیاست گذاران برای ایجاد زمینه شکل گیری این موافقتنامه و گنجاندن محصولات غذایی و کشاورزی در فهرست کالاهای برخوردار از تخفیفات تعرف های به عمل آورند. 8.. استفاده از ظرفیت های موافقتنامه ایران با اتحادیه ارواسیا جهت توسعه صادرات محصولات غذایی وکشاورزی: موافقتنامه تجارت ترجیحی بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از آبان ماه 1398 آغاز شده است. مذاکرات بین دو کشور در جهت آزادسازی تجاری بیشتر برای دستیابی به یک موافقتنامه تجارت آزاد در حال انجام است. بررسی و شناسایی دقیق محصولات غذایی و کشاورزی دارای پتانسیل صادراتی به اوراسیا و درخواست از طرف اوراسیایی برای آزادسازی سریع تر این کالا در چارچوب مذا کرات کالایی و همچنین تنظیم موافقتنامه های بهداشتی و نباتی و موافق تنامه استاندارد می تواند زمینه ساز افزایش رقابت پذیری محصولات ایران در بازار آن کشورها در جهت توسعه صادرات باشد. 9. ضرورت لحاظ محدودیت منایع آبی کشور در صادرات محصولات کشاورزی و جایگزینی محصولات فراوری شده: از یک طرف بخش تولید محصولات خام کشاورزی به شدت وابسته به این نهاده مهم تولید است و از طرف دیگر کشور ایران شرایط مطلوبی در خصوص نهاده آب ندارد، لذا توصیه می شود توسعه تولید و صادرات محصولات غذایی در بستر فناور یهای نوین و با هدف صیانت از منابع محدود آبی و تولید محصولات فرآوری شده و با ارزش افزوده و کیفیت بالاتر صورت پذیرد. .10 ضرورت توجه به تنوع مبادی وارداتی در تامین محصولات آب بر به ویژه از طریق کشت فراسرزمینی: با توجه به نیاز کشور به برخی محصولات آب بر، تنوع مبادی وارداتی و توجه به کشت فراسرزمینی (به ویژه در کشورهای آسیای میانه) مورد توجه قرار گیرد.