بازارهای فراساحلی (Offshore)، بازارهایی هستند که در خارج از مرزهای یک کشور فعالیت می‌کنند و تحت نظارت مستقیم بانک مرکزی یا سایر نهادهای نظارتی آن کشور نیستند، مانند معامله دلار آمریکا در بازارهای لندن، سنگاپور و دبی. در حالی که در بازارهای خشکی (Onshore) معاملات ارزی در داخل مرزهای کشور انجام می‌شود و توسط نهادهای نظارتی آن کشور کنترل می‌شود. برای مثال، شهروندان آمریکایی که می‌‌‌خواهند دلار آمریکا را با یورو معامله کنند، این کار را در یک بانک آمریکایی در داخل خاک آمریکا انجام می‌دهند یا برای شهروندان هندی، بازار فارکس در هند، بازار خشکی است. بازارهای فراساحلی معمولا قوانین و مقررات انعطاف‌‌‌پذیرتری نسبت به بازارهای داخلی دارند. ضمن اینکه در این بازارها مالیات‌‌‌ کمتر، معاملات ارزی محدودتر و ریسک فعالیت بیشتر است. در مقابل در بازارهای خشکی، الزامات گزارش‌‌‌دهی و قوانین مالیاتی سختگیرانه‌‌‌تری اعمال می‌شود ولی خدمات مالی یا تجاری متنوع‌‌‌تر و با ریسک کمتری نسبت به بازارهای فراساحلی ارائه می‌شود.

راه‌‌‌اندازی بازارهای فراساحلی و استفاده از ریال در مبادلات تجاری، مستلزم پذیرش ریال ایران توسط کشورهای مقصد است. به این ترتیب که کشورهای طرف مقابل اجازه دهند تجار ایرانی در شعب بانک‌های ایرانی یا سایر نهادهای مالی ایرانی یا نهادهای مالی آن کشور، حساب ریالی آف‌‌‌شور افتتاح کنند. پس از افتتاح حساب آف‌‌‌شور در کشور مقصد، تجار می‌توانند ریال خود را از حساب بانکی داخل ایران به حساب آف‌‌‌شور خود منتقل کنند. این کار معمولا از طریق حواله بانکی یا انتقال الکترونیکی انجام می‌شود. پس از انتقال ریال به حساب آف‌‌‌شور، افراد و شرکت‌ها می‌توانند از آن در مبادلات خود استفاده کنند. این امر موجب تسهیل معاملات بین‌المللی، کاهش هزینه‌‌‌های تبدیل ارز و دسترسی به طیف گسترده‌‌‌تری از معامله‌‌‌گران و ابزارهای مالی می‌شود. همچنین می‌تواند فرصت‌‌‌های جدیدی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند و به آنها اجازه دهد تا با ارزهای یکدیگر، که در بازارهای خشکی در دسترس نیست، معامله کنند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که بازارهای فراساحلی می‌توانند به پیشبرد ارز داخلی کمک کنند، اما نمی‌توانند وضعیت جهانی آن را فراتر از سطحی که ویژگی‌‌‌های اقتصادی و سیاسی آن توجیه می‌کند، ارتقا دهند. به عبارت دیگر، بازارهای فراساحلی فرصت‌‌‌هایی را برای مبادلات ریالی در تجارت بین‌الملل فراهم می‌کنند، اما پذیرش ریال در خارج از کشور در نهایت توسط عوامل اقتصادی داخلی و خارجی، مانند شرایط اقتصادی ایران، قوانین و مقررات حاکم بر بازارهای فراساحلی و روابط ایران با سایر کشورها تعیین می‌شود. با توجه به اندازه نسبتا کوچک بازار ریال آف‌‌‌شور، به احتمال زیاد تاثیر قابل‌توجهی بر سیاست‌‌‌های بانک مرکزی نخواهد داشت. با این حال، بازارهای آف‌‌‌شور می‌توانند تاثیرات متفاوت و بعضا مبهمی بر متغیرهای کلان اقتصادی، به‌‌‌ویژه ثبات پولی کشور صادرکننده ارز (در اینجا ریال) داشته باشند. در ادامه برخی از این تاثیرات تشریح شده است:

تاثیر بر متغیرهای پولی: راه‌‌‌اندازی بازارهای آف‌‌‌شور ریالی می‌تواند کنترل ضریب تکاثر پولی و اعمال موثر الزامات ذخیره قانونی را برای بانک مرکزی پیچیده‌‌‌تر ‌‌‌کند. برای مثال شرکت‌ها و خانوارهای ایرانی ممکن است به دلیل نرخ بازده بالاتر بازارهای آف‌‌‌شور، سپرده‌‌‌های ریالی خود را از بازارهای داخلی به بازارهای فراساحلی منتقل کنند. این سپرده‌‌‌ها سپس می‌توانند مجددا به اقتصاد داخلی تزریق شوند و نقشی مشابه با سپرده‌‌‌های داخلی در خلق اعتبار ایفا کنند. این امر ضریب تکاثر اعتبار را تحت‌تاثیر قرار داده و کنترل عرضه پول و اعمال موثر الزامات ذخیره قانونی را برای بانک مرکزی دشوارتر می‌کند. بنابراین، اگر هدف سیاستگذار پولی، کنترل سرمایه است، باید تاثیر استفاده از ریال آف‌‌‌شور در تعیین اهداف و نظارت بر متغیرها دیده شود. از طرفی تفاوت‌‌‌های قانونی بین بازارهای داخلی و آف‌‌‌شور می‌تواند بر قدرت خلق اعتبار بانک‌ها موثر باشد. به‌‌‌ویژه زمانی که نهادهای مالی داخلی و آف‌‌‌شور، امکان تامین مالی شرکت‌های داخلی را به صورت آف‌‌‌شور داشته باشند ولی تحت قوانین، شرایط رقابتی و هزینه‌‌‌های قانونی متفاوتی فعالیت کنند. این تفاوت‌‌‌ها می‌تواند بر قدرت سیستم بانکی آف‌‌‌شور در خلق اعتبار و تاثیر آن بر عرضه پول داخلی تاثیر بگذارد. در این شرایط، بانک مرکزی برای اعمال الزامات ذخیره قانونی باید اهداف گسترده‌‌‌تری را دنبال کند. به‌‌‌نحوی‌‌‌که بتواند به‌‌‌طور یکجانبه، الزامات ذخیره قانونی را بر سپرده‌‌‌های آف‌‌‌شور اعمال کند.

تاثیر بر نرخ ارز: در شرایط کنترل سرمایه، تاثیر بازارهای آف‌‌‌شور بر نرخ ارز می‌تواند پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی باشد. از آنجا که کنترل سرمایه، جریان سرمایه را بین بازارهای داخلی و آف‌‌‌شور محدود می‌کند، تاثیر بازارهای آف‌‌‌شور بر نرخ ارز به عوامل دیگری نیز بستگی دارد. برای مثال، اگر بازارهای آف‌‌‌شور ریالی بیش از حد فعال شوند، می‌توانند بر ثبات پولی کشور تاثیر بگذارند و موجب تشدید نوسانات نرخ ارز شوند.

به طور کلی، هنگامی که نوسانات ارزی به سمت تقویت ریال (کاهش ارزش دلار) حرکت ‌‌‌‌‌‌کند، منحنی‌‌‌های بازده آف‌‌‌شور نسبت به همتایان داخلی خود پایین‌‌‌تر هستند و تمایل سرمایه‌گذاران به حضور ریال در بازار داخلی است. نگرانی احتمالی زمانی است که ارزش ریال کاهش یابد (دلار تقویت شود) و منحنی بازده آف‌‌‌شور بالاتر از منحنی بازده داخلی باشد به نحوی‌‌‌که موجب خروج سرمایه و انتقال سپرده‌‌‌های ریالی به بازارهای آف‌‌‌شور ‌‌‌شود. این امر می‌تواند عرضه پول داخلی را کاهش داده و موجب کاهش قدرت خرید شود. در چنین شرایطی سیاستگذار می‌تواند نرخ بهره داخلی را برای رقابت با نرخ‌های آف‌‌‌شور افزایش دهد که احتمالا باعث کاهش رشد اقتصادی خواهد شد یا در بازار ارز به‌‌‌طور مستقیم دخالت کند که ریسک‌‌‌های خاص خود را دارد. به عبارتی سیاستگذار باید بین حفظ ارزش ریال و حفظ رشد اقتصادی، دست به انتخاب بزند.

تاثیر بر نرخ بهره: فعالیت‌‌‌های فراساحلی می‌تواند بر منحنی‌‌‌های بازده (رابطه بین نرخ بهره در سررسیدهای مختلف) تاثیر بگذارد. برای مثال افزایش نرخ بهره آف‌‌‌شور (برای جذب سپرده و جبران ریسک) باعث می‌شود منحنی بازده آف‌‌‌شور بالاتر از منحنی بازده داخلی قرار گیرد و موجب تشدید خروج سرمایه شود. بنابراین، سیاستگذار پولی هنگام تعیین نرخ بهره باید تاثیرات استفاده فراساحلی از ریال را در نظر بگیرد. به عبارتی اگر بانک مرکزی نرخ بهره کوتاه‌‌‌مدت را برای کنترل تورم و رشد اقتصادی تعیین می‌کند، باید تاثیرات ریال آف‌‌‌شور را در پیش‌بینی‌‌‌های تورمی خود لحاظ کرده و نرخ بهره کوتاه‌‌‌مدت را متناسب با آن تنظیم کند.

شایان ذکر است بازارهای آف‌‌‌شور پتانسیل بالایی برای سوءاستفاده‌‌‌های مالی مانند پولشویی و فرار مالیاتی دارند. بنابراین، نظارت دقیق بانک مرکزی بر این بازارها ضروری است. در این راستا، سیاستگذار پولی می‌تواند با اقداماتی مانند مقررات‌‌‌گذاری، نظارت بر بازارهای غیرمجاز یا همکاری‌‌‌های بین‌المللی، خطرات ناشی از بازارهای فراساحلی را تعدیل کند. هچنین سیاستگذار می‌تواند از طریق عوامل بخش خصوصی یا دولتی در بازارهای فراساحلی مداخله و آنها را مدیریت کند.

در نهایت یافته‌‌‌های این تحقیق نشان می‌دهد، ایجاد و توسعه زیرساخت‌‌‌های بازارهای فراساحلی بر کاهش هزینه‌‌‌های معاملاتی و دسترسی به طیف گسترده‌‌‌تری از ابزارهای مالی موثر است. یک بازار فراساحلی که به خوبی سازماندهی شده است می‌تواند وابستگی اقتصاد ایران به یک ارز خارجی را کاهش داده و در برابر شوک‌‌‌های مالی ناشی از نوسانات ارزی و تحریم‌‌‌ها مقاوم‌‌‌تر کند. انتظار بر این است که با توسعه استفاده از ریال آف‌‌‌شور در معاملات بین‌المللی، سایر ابزارهای کاربردی مرتبط با آن نظیر اعتبارات تجاری آف‌‌‌شور، قراردادهای آتی غیرقابل تحویل آ‌‌‌ف‌‌‌شور و... نیز عملیاتی شوند.