اهمیت راهبردی بندر چابهار در تعاملات منطقه بین ایران و شرکای تجاری


عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی گفت: دولت به چابهار بعنوان یک بندر استراتژیک و تنها بندر اقیانوسی کشور نگاه خاصی دارد و سرمایه‌گذاری هنگفتی نیز در بندر چابهار انجام داده است. این نگرش تا حدودی به کریدور ترانزیتی شرق ارتباط پیدا می‌کند. هندی‌ها هم همواره به بندر چابهار برای ورود به افغانستان، ترانزیت و صادرات خود نگاه خاصی داشته‌اند. 
به گزارش روابط عمومی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، در میزگردی که تحت عنوان "اهمیت راهبردی بندر چابهار در تعاملات منطقه‌ای ایران و هند" با حضور جمعی از کارشناسان و خبرگان مطالعات منطقه‌ای در محل موسسه مطالعات برگزار شد،  پریسا یعقوبی گفت: چابهار به لحاظ شرایط جغرافیایی و ژئوپلتیکی و قرار گرفتن در مبدا ورودی دریای عمان و اقیانوس هند و ویژگی خاص آن به عنوان یکی از محورهای استراتژیک و ترانزیتی کشور، ضمن دارا بودن اهمیت و نقش حیاتی در توسعه و رونق اقتصادی شرق کشور، از جمله راهکارهای اساسی و عملی ترانزیت کالا به کشورهای آسیای میانه است. چابهار بعنوان چهارراه ترانزیتی منطقه به‌دلیل عبور کریدورهای ترانزیتی مهم بین‌المللی همچون کریدور شمال- جنوب، کریدور تراسیکا، کریدور شرق و غرب و کریدور جنوبی آسیا می‌باشد. 
در ادامه میزگرد، دکتر امیراحمدیان استادیار دانشگاه تهران اظهار داشت چند سالی است که به توسعه مناطق جنوب شرقی کشور به‌ویژه بندرچابهار و منطقه مکران توجه زیادی می‌شود که البته این موضوع خود نشان از این دارد که پیش از این کاری در آن نواحی انجام نشده است. 
وی افزود: همکاری‌های هندوستان با ایران برای ایجاد زیرساخت‌های بندری و راه‌آهن در چابهار جهت برقراری ارتباط با افغانستان منجر به امضای توافق‌نامه سه‌جانبه ایران، هندوستان و افغانستان شده که آینده‌ای روشن را پیش‌روی منطقه ترسیم کرده است. هندوستان و افغانستان به‌ عنوان دو شریک استراتژیک برای برقراری ارتباط با یکدیگر با برخی دشواری‌ها از سوی کشور واسط یعنی پاکستان روبه‌رو هستند، به همین سبب آنها با بررسی‌های همه‌جانبه به این نتیجه رسیده‌اند که از کوتاه‌ترین فاصله قابل دسترس با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و آن ایران است که نقطه تلاقی آن در بندر چابهار تعیین شده است. امتیاز چابهار برای افغانستان محصور در خشکی و با توجه به عدم دسترسی مستقیم افغانستان به آب‌های آزاد، همواره یکی از موانع جدی توسعه این کشور قلمداد شده است و دسترسی به آب‌های آزاد برای این کشور تنها از مسیر دو همسایه شرقی و غربی یعنی پاکستان و جمهوری اسلامی ایران میسر است. بندر کراچی پاکستان، تاکنون تنها مسیر دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد محسوب می‌شد اما به گفته مقامات افغانستان، نقض مکرر معاهدات امضاشده بین دو کشور از سوی پاکستان مانعی برای استفاده بهینه از بندر کراچی و توسعه روابط اقتصادی و تجاری کابل - اسلام‌آباد بوده است. دولت افغانستان برای خروج از این انحصار، در جست‌وجوی راه‌های بدیل بوده است. بندرعباس از دیگر بنادر موجود در منطقه برای ترانزیت کالا به افغانستان و از افغانستان به مقاصد دیگر است اما با مطرح‌شدن چابهار و امتیازات چشمگیر آن، روزنه امیدی به روی افغانستان گشوده شد. مشارکت و سرمایه‌گذاری هند در این بندر، جذابیت آن را برای دولت افغانستان افزون کرد.  
دکتر امیر احمدیان ادامه داد: بر این اساس، ضرورت دارد یک برنامه آمایش ملی سرزمین را اجرا کنیم چرا که برنامه‌های کوتاه‌مدت یکساله یا حتی برنامه‌های توسعه پنج‌ساله فرصت این را ندارند که فضاهای خالی مستعد توسعه این مناطق را شناسایی کنند؛ از این رو، بدون وجود یک برنامه آمایش حداقل 20 تا 25ساله، نمی‌توانیم به اهداف توسعه‌ای بلندمدت در این مناطق برسیم. به اعتقاد این استاد دانشگاه، تا زمانی‌که از لحاظ اقتصادی و امنیت، قوانین و مقررات و فضای سیاسی آماده نشویم نمی‌توانیم بگوییم چابهار چهارراه ترانزیتی است که زمینه‌ساز اتصال کشورهای واقع در آسیای جنوبی و جنوب شرقی، آسیای میانه و آسیای غربی، روسیه و اروپای شرقی، حوزه قفقاز، حوزه خلیج فارس و دریای عمان، آفریقای شرقی و کلیه کشورهای واقع در اقیانوس هند می‌شود.
در ادامه میزگرد دکتر حسن ثاقب، مدیر گروه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی خارجی موسسه اظهار داشت: منطقه چابهار ظرفیت‌های زیادی برای توسعه دارد. بایستی شرایطی ایجاد شود که این ظرفیت‌ها مورد بهره‌برداری قرار گیرد؛ در شرایط کنونی ظرفیت بندر چابهار 5/8 میلیون تن است اما برای بهره‌برداری از آن باید سرمایه‌گذاری‌های تکمیلی صورت پذیرد. استقبال شرکت‌های هندی از این پروژه  و برنامه‌ریزی جهت انجام سرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری طی 10 سال آینده در روند توسعه منطقه چابهار بسیار موثر خواهد بود. بررسی جریان تجارت کالا بین مناطق و کشورهای منطقه جنوب شرقی آسیا با  کشورهای آسیای میانه و اروپایی در شمال و شمال غرب ایران حکایت از ظرفیت‌های بسیار بالا برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی در صورت بهبود فضای کسب و کار و تقویت تعامل با جهان به ویژه کشورهای منطقه دارد. بدون تردید ایجاد فضای مناسب تعاملی با جهان، سرمایه‌گذاری برای ایجاد و تقویت کریدورهای چابهار به شمال ایران در سرخس و همچنین کریدور چابهار به شمال غرب ایران در آینده می‌تواند نقش توسعه منطقه چابهار را به عنوان عامل محوری برای ایجاد زمینه مناسب برای حضور صنایع مزیت‌دار کشور در زنجیره‌های ارزش جهانی پررنگ کند. بر اساس گزارشات مستخرج از بخش آماری مرکز تجارت بین‌الملل، حجم و ارزش تجارت کالا بین کشورهای حوزه جنوب شرقی آسیا با کشورهای اروپایی و آسیای میانه در سال 2017 بالغ بر 400 میلیون تن به ارزش 1350 میلیارد دلار است که بیش از 100 میلیون تن کالا به ارزش حدود 750 میلیارد دلار از آسیای جنوب شرقی به سمت کشورهای اروپایی و آسیای میانه و همچنین حدود 300 میلیون تن به ارزش 600 میلیارد دلار در مسیر بالعکس درحال مبادله است. این کالاها شامل انواع محصولات صنایع خودرو و قطعات آن، صنایع الکترونیک، محصولات کشاورزی از قبیل غلات و ... است. این ارقام نشان می‌دهند که موقعیت استراتژیک کشور و ظرفیت‌های توسعه سواحل مکران و بطور خاص بندر چابهار در منطقه، بسیار بیشتر از آن چیزی که تاکنون در برنامه‌ها دیده شده، می‌باشد (به عنوان مثال ظرفیت 85 میلیون تنی بندر چابهار در فازهای بعدی توسعه، قابل ذکر است) که البته دستیابی به این ظرفیت‌های توسعه نیازمند برنامه‌ریزی جامع بلندمدت و جلب مشارکت جهانی و منطقه‌ای با رعایت منافع همه کشورها است.
دکتر مهدی اشرفی مدیر عامل شرکت گلرنگ ترابر نیز درخصوص امکان ترانزیت و ترانشیپ این حجم کالا بیان داشت: در شرایط فعلی این حجم از مبادلات اگر از مسیر جاده صورت گیرد صرفه اقتصادی ندارد و رقبای ما در مسیر شرقی و غربی از خطوط ریلی روسیه استفاده می‌کنند. وی ادامه داد هر اندازه از ظرفیت‌های چابهار بیشتر استفاده کنیم و بتوانیم با بندر گوادر رقابت کنیم بیشتر منتفع خواهیم شد. اما نکته مهم این است که در چه فضای رقابتی قرار است این کار صورت پذیرد. آیا به اندازه‌ای که چین در پاکستان سرمایه‌گذاری می‌کند ما هم در چابهار سرمایه‌گذاری می‌کنیم؟ زمانی که میزان سرمایه‌گذاری قابل مقایسه نباشد میزان پیشرفت هم قابل مقایسه نخواهد بود. زیرا به اندازه تجهیزی که در پروژه‌ها صورت می‌گیرد می‌توان انتظار پیشرفت داشت. اینکه چه برنامه و تصمیمی برای بندر چابهار وجود دارد، بسیار حائز اهمیت است چرا که ما برای چابهار خودمان تصمیم نمی‌گیریم بلکه این چین و هند هستند که برای ما تصمیم می‌گیرند و عدم انسجام و عدم هماهنگی در سیاست‌های داخلی است که سبب عدم توسعه بندر چابهار شده است. 
وی افزود: هدف چین از احداث جاده ابریشم جدید این است که منافع اقتصادی خود را تأمین کند. در حقیقت این سؤال همیشه مطرح بوده است که آیا چین صرفاً قصد دارد منافع خود را تأمین کند یا اینکه سایر کشورها با اجرای این طرح منتفع می‌شوند؟  از جنبه‌های مختلفی می‌توان این سؤال را مورد توجه قرار داد. ایجاد این راه می‌تواند مبنای توسعه، صلح، منافع اقتصادی و تجاری یا برعکس می‌تواند محلی برای عبور قاچاق مواد مخدر، ناامنی و ... باشد. بررسی همه جانبه طرح جاده ابریشم چین نیازمند یک نگاه فرابخشی است.
با توجه به موقعیت چین در جهان، این کشور برای ادامه رشد اقتصادی خود باید ارتباطات خود را افزایش دهد اما نمی‌توان گفت این ارتباطات تنها باعث تسلط چین بر سایر بازارها می‌شود. جمعیت بالای چین سبب جذابیت بالای این کشور برای اروپا شده است. بنابراین همان اندازه که ایجاد این ارتباط می‌تواند دسترسی چین به بازار اروپا را فراهم کند به همان اندازه هم می‌تواند موقعیتی برای دسترسی اروپا به بازار چین باشد.
از سوی دیگر می‌توان گفت بازیگران اصلی، کشورهای آسیای مرکزی هستند. جاده ابریشم می‌تواند به کشورهای آسیای مرکزی بعنوان کشورهای محصور در خشکی کمک کند تا همزمان به دو بازار اروپا و آسیا دسترسی پیدا کنند و صنایع خود را شکوفا کنند. اینکه در این میان کدام کشورها نفع اساسی خواهند برد بستگی به راهکارها و استراتژی‌هایی دارد که هر یک از طرف‌های بازی به‌کار خواهند بست. به عبارتی هر یک از بازیگران براساس نوع بازی خود می‌توانند منتفع ‌شوند بنابراین اهداف باید مشخص شود تا امکان تبادل کالا نیز بررسی شود. نکته قابل توجه که باید در سرمایه‌گذاری جهت توسعه بندر چابهار در نظر داشت این است که بندر جبل علی که در حال حاضر از بنادر رقیب واقع در خلیج فارس می‌باشد در ابتدا با سرمایه‌گذاری خارجی توسعه پیدا نکرد بلکه اول با استراتژی‌های درونی و سرمایه‌گذاری‌های داخلی توسعه یافت و سپس برای ارتباط بیشتر با کشورهای جهان و انتقال دانش از سرمایه‌گذاری‌های خارجی استفاده شد. 
دکتر شریعتی‌نیا عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: جاده ابریشم یا آن‌چه به یک جاده، یک کمربند شهرت یافته مهم‌ترین ابتکار بین‌المللی است که از سوی دولت چین ارائه شده است.  اهداف کلیدی چین در طراحی و پیشبرد این طرح کلان را در قالب شکل‌دهی به یک زنجیره ارزش منطقه‌ای- جهانی چین‌محور می‌توان تعریف کرد. وی ادامه داد در واقع هدف اصلی چین بعنوان بزرگترین کشور تجاری جهان، کاهش هزینه‌های انتقال کالا است. چین به نوعی در تلاش است تا وابستگی اقتصادی مبتنی بر سرمایه‌گذاری زیرساختی داخلی و رشد حاصل از این سرمایه‌گذاری‌ها را کاهش دهد و طرح یک کمربند یک جاده یکی از محرک‌های مهم این ابتکار است. همچنین دکتر شریعتی نیا در خصوص کشور هند اشاره داشتند که در حال حاضر کشور مذکور همانند سایر کشورهای دنیا سیاست خارجی خود را بر مبنای منافع ملی تنظیم کرده است. دو هدف مهم سبب حضور هندی‌ها در چابهار شده است. درنتیجه هند، به مسئله چابهار از دو بعد نگاه می‌کند: 1. نگاه پتروشیمیایی و 2. نگاه ترانزیتی. بندر چابهار می‌تواند مسیر هند برای دسترسی به مخازن عظیم گاز طبیعی در آسیای میانه را بدون نگرانی از انتقال انرژی از طریق افغانستان هموار کند. در همین زمینه ایران می‌تواند سرمایه‌گذاری کافی خارجی را برای احیای میدان‌های گاز طبیعی خود جذب کند؛ همچنین می‌تواند منبع تامین گاز برای هند باشد. 
وی تصریح کرد: از سوی دیگر، یکی از مسائلی که در هزینه تمام شده نقش مؤثری دارد هزینه حمل و نقل و ترانزیت است. چابهار نیز می‌تواند در موضوع قیمت تمام شده هر کالای ترانزیتی و هر کالای ساخته شده تاثیر خودش را داشته باشد؛ به همین دلیل قرار گرفتن چابهار در کنار شبه قاره هند، موضوع بسیار پراهمیتی است و تجارت کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان، عمان و حتی چین به صرفه تر خواهد شد. همچنین در واردات هر کالایی از ایران و یا صادرات به ایران، چابهار نزدیک‌ترین مسیر خواهد بود. 
وی ادامه داد: آنچه بر اهمیت بندر چابهار در فضای سیاسی امروزی می‌افزاید آن است که آمریکا بعنوان یک قدرت دریایی، با قدرت بخشیدن امنیتی به هند در منطقه شرق آسیا خواسته است تا از طریق دسترسی به آب‌های آزاد، منطقه اقیانوسیه و اقیانوس هند را در برابر قدرت دریایی چین افزایش دهد و امید دارد چنانچه هند و ایران در توسعه بندر چابهار به دستاورد مطلوبی برسند، بندر گوادر و کریدور چین و پاکستان و در نتیجه منافع این دو کشور در آسیای مرکزی و افغانستان به چالش کشیده ‌شود. از این رو می توان گفت که معافیت بندر چابهار از اعمال تحریم‌ها بر علیه ایران بخشی از استراتژی آمریکا است.

 

محصولات پژوهشی
ارتباط با ما

 آدرس: تهران، خيابان كارگر شمالی، روبروی پارك لاله، ساختمان ١٢۰٤
 تلفن: ٦٦٤٢٢٣٧٨-٨۰
 دورنگار: ٦٦٩٢٩٦٣٤
 پست الكترونيک: info@itsr.ir